Αριστοφάνης

(448-380 π. Χ.)

Μικρή εισαγωγή
Έγραψε περί τις 40 κωμωδίες από τις οποίες σώζονται 11. Οι 11 κωμωδίες, Αχαρνής (425), Ιππής (424) Νεφέλαι (423), Σφήκες (422), Ειρήνη (421), Όρνιθες (414), Λυσιστράτη (411), Θεσμοφοριάζουσαι (410), Βάτραχοι (405) Εκκλησιάζουσαι (392) και Πλούτος (388).
Είναι οι μόνες αρχαιοελληνικές κωμωδίες που διατηρήθηκαν ακέραιες.
Πολλές απ αυτές πήραν τον τίτλο τους από τις μεταμφιέσεις του χορού, σφήκες, βάτραχοι, ιππείς, όρνιθες (πουλιά) κλπ.

Ξέρουμε πολλών λογιών έργα, άσχετα από την αξία τους, κωμικά έργα, κυρίως: φάρσες, κωμωδίες πλοκής, κωμωδίες παρεξηγήσεων, ηθών, χαρακτήρων. Από τέτοια έργα χαρακτηρίζεται η κωμική θεατρική παραγωγή, όχι μόνο των νεότερων χρόνων, αλλά από την αναγέννηση ακόμα, πιο παλιών, των Ρωμαίων κωμικών ακόμα και του Μένανδρου. Όμως οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, αν και εμφανίζουν στοιχεία των ειδών αυτών, είναι βασικά κάτι άλλο, κάτι διαφορετικό και πιο σημαντικό ίσως. Είναι πάνω απ όλα σάτιρα.

• Σάτιρα χαμογελαστή κάποτε, αλλά συνήθως σκληρή, καυτερή, αμείλικτη.
• Σάτιρα προσώπων και καταστάσεων
• Σάτιρα με σκοπό και ελπίδα
• Με το σκοπό και την ελπίδα πως θα χτυπήσει το κακό, για να φέρει βελτίωση και σωτηρία

Η τάση του βέβαια ήταν να ξυπνήσει το πλούσιο γέλιο και να κερδίσει την πρώτη θέση στο δραματικό παιχνίδι, τον δραματικό αγώνα, αλλά ο σκοπός της σάτιρας του ήταν να προφυλάξει την πόλη από στραβοπατήματα και να προτείνει καλύτερους δρόμους. Είναι έτσι ένας καλός δρόμος για να οδηγηθούν τα τόσα επινοήματα της φαντασίας του, της πηγαίας και αδέσμευτης αλλά και της θρεμμένης από τη μακροχρόνια λαϊκή παράδοση.
Υπήρξε εποχή που ο στόχος της σάτιρας ήταν διαφορετικός, σε πιο παλιές λαϊκές εκδηλώσεις. Στο λαϊκό “σκώμμα” π.χ. ο στόχος ήταν ένα πείραγμα για ανθρώπινες αδυναμίες και ελαττώματα, η να δείξει παρεκτροπές ορισμένων προσώπων. Στην κωμωδία όμως, κάτω από την αιγίδα της δημοκρατίας, απλώθηκε και στην πολιτική και την πνευματική ζωή του τόπου.
Υπάρχει η σάτιρα που αποτελεί το κεντρικό θέμα μιας κωμωδίας, και απλώνεται από την αρχή ως το τέλος του έργου σχεδόν, αλλά υπάρχει και σατιρική “σφήνα” που χτυπάει κάποιο πρόσωπο με λίγους στίχους ή σε μια λυρική στροφή.
Για δύο πράγματα ήταν υπερήφανος ο Αριστοφάνης: το αδάμαστο θάρρος του στη σάτιρα των ισχυρών της ημέρας και για τα πρωτότυπα ευρήματα της φαντασίας του .
Σάτιρα λοιπόν ήταν η ουσία της αρχαίας αττικής κωμωδίας του Αριστοφάνη, υποστηριγμένη από την ιερότητα της λαϊκής παράδοσης και τη δημοκρατική πίστη του λαού.
Χαρακτηριστικό ιστορικό στοιχείο του ανθρώπου και συγγραφέα Αριστοφάνη είναι ο πρώτος φημισμένος λόξυγκας στην ιστορία της τέχνης.

Στο συμπόσιο του Αγάθωνα, που αποθανάτισε ο Πλάτων, το θέμα της συζήτησης ήταν ο έρωτας. Οι πρώτοι ομιλητές αντιμετώπισαν το σοβαρό και κοσμογονικό αυτό θέμα με επιστημονική περισυλλογή και ρητορική γνώση. Όταν ήρθε η σειρά του Αριστοφάνη, ο κωμωδιογράφος δηλώνει στην ομήγυρη πως τον έχει πιάσει λόξυγκας και του είναι αδύνατο να μιλήσει. Παρακαλεί μάλιστα να του δείξουν έναν τρόπο για να του περάσει αυτή η αναπάντεχη συμφορά. Ένας γιατρός απ τους συνδαιτυμόνες τον συμβουλεύει να κρατήσει την αναπνοή του, να κάνει γαργάρα με νερό και να προσπαθήσει να φτερνιστεί. Στη θέση του μιλάει άλλος, ενώ αυτός γαργαλάει τη μύτη του, για να προκαλέσει το φτέρνισμα.
Ο άνθρωπος λοιπόν Αριστοφάνης, όπως μας τον παρουσιάζει ο Πλάτων, μένει απόλυτα πιστός στο Αριστοφάνη συγγραφέα, όπως τον γνωρίζουμε από τις κωμωδίες του. Καθώς ακούγοντας την ακαδημαϊκή συζήτηση που έχουν ανοίξει οι συνδαιτυμόνες, δεν μπορεί να αντισταθεί στο σατυρικό πειρασμό. Ο λόξυγκας είναι η γελοιοποίηση του υψηλού ύφους, της σοβαροφάνειας και του μεγαλόπρεπου αυτοθαυμασμού των συναδέλφων και των εταίρων της παρέας.
Είναι η ίδια γελοιοποίηση που έχουν υποστεί στις κωμωδίες του ποιητικά συστήματα, πολιτικές ουτοπίες, κοινωνικοί θεσμοί, ανθρώπινοι χαρακτήρες, κάθε πράγμα βουερό, κούφιο, βλαβερό, εξωφρενικά νεωτεριστικό ή γελοία ξεπερασμένο.

Ο Αριστοφάνης είναι ένας κόσμος από μόνος του, ξεχωριστός. Δεν μπορεί να συγκριθεί με τίποτα, αλλά ούτε και να μοιράσει τη σημασία του με κανέναν. Το παρελθόν του είναι η πρωτόγονη θρησκευτική τελετή της ευφορίας και το μέλλον του:
Όλα τα κωμικά λαϊκά θεάματα, από το τσίρκο, την commedia dell arte, τη λαϊκή όπερα και τα παραμυθοδράματα, τον Τσάρλι Τσάπλιν, τους αδερφούς Μαρξ και το πολιτικό θέατρο, αλλά και από τους ήρωες του Μολιέρου και του Μπρεχτ, μέχρι τον Καραγκιόζη, τους χαζούς κωμικούς, τα σημερινά επιθεωρησιακά νούμερα, τους κλόουν και τη stund up commedi.
Οι περισσότερες από πρώτο χέρι πληροφορίες που έχουμε για τα αρχαία δικαστήρια, την εκκλησία του δήμου, την εκπαίδευση, τα οικονομικά συστήματα, την καλλιτεχνική κίνηση, τους θεατρικούς διαγωνισμούς και πολλά άλλα, (όχι σαν ξερά στοιχεία στο χαρτί, αλλά σαν ολοζώντανα φαινόμενα της καθημερινής ζωής) τα χρωστάμε στις Αριστοφανικές κωμωδίες.
Τον καιρό του Αριστοφάνη το θέατρο αποτελούσε μέρος απ τις διονυσιακές γιορτές, που το είχαν παλιότερα γεννήσει. Το σμίξιμο θρησκείας και ψυχαγωγίας δεν μας ξενίζει, καθώς και σήμερα ακόμα οι θρησκευτικές τελετές είναι το κυριότερο θέατρο που έχει ο λαός. Η λειτουργία με τις διάφορες φωνές των ψαλτάδων, οι γάμοι με την ερωταπόκριση, η περιφορά του επιταφίου, η ανάσταση με τα πυροτεχνήματα, τα θαυματουργά πανηγύρια, όλα αυτά τα φαινόμενα της πίστης ικανοποιούν όμως ταυτόχρονα και την έμφυτη ανάγκη των ανθρώπων να παραστήσουν και να θεατρινιστούν.
Ο “Πλούτος”, που παίχτηκε το 388, εγκαινιάζει (με τις γυναίκες στα θεσμοφόρια, “θεσμοφοριάζουσαι”) ένα νέο είδος κωμωδίας, ξέμακρο από την μορφή της αρχαίας αττικής κωμωδίας, την κωμωδία που λέγεται «μέση».
Ο θεός Πλούτος, χάριζε τα αγαθά του σε όποιον τύχαινε. Δεν τα χάριζε στους δίκαιους και στους τίμιους, όπως θα ήταν μάλλον το σωστό.
Ο Χρεμύλος, ένας φτωχός τίμιος Αθηναίος πολίτης, πήγε στο μαντείο των Δελφών για να μάθει, πως θα μπορούσε ο γιός του να τα καταφέρει στη ζωή του. Ακολουθώντας μια τίμια πορεία ζωής η αν θα πρέπει να γίνει άδικος, παλιάνθρωπος και αχρείος, μιας και αυτοί προκόβουν την “σήμερον” ...
Το μαντείο του δίνει εντολή να ακολουθήσει όποιον θα έβλεπε πρώτον, βγαίνοντας από εκεί. Ο πρώτος που συναντά είναι ένας τυφλός γέρος ....