Η εκπαίδευση στην Ιερισσό στα χρόνια της τουρκοκρατίας

Από το 1430 με την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς Τούρκους στη Μακεδονία αρχίζει η Τουρκοκρατία (δηλαδή η δουλεία, ο κατατρεγμός, η βαρβαρότητα, η φοβέρα και ο τρόμος). Για τους τρεις πρώτους αιώνες της περιόδου αυτής (15ος-17ος αιώνας) δεν μπορεί να γίνει λόγος για εκπαίδευση στα χωριά της Χαλκιδικής, τα οποία διοικητικά ανήκαν στον καζά της Κασσάνδρας και ήσαν φτωχά, μικρά και, κυρίως, ορεινά. Η εκπαίδευση των κατοίκων των χωριών αυτών άρχισε δειλά–δειλά από το β΄ μισό του 18ου αιώνα και συνεχίσθηκε μέχρι την α΄ εικοσα­ετία του 19ου αιώνα. Η προσπάθεια για τη μόρφωση των υπόδουλων Χαλκιδικιωτών διακόπηκε βίαια με την επανάσταση του 1821, η οποία στη Χαλκιδική είχε άδοξο και τραγικό τέλος. Αρκετά χρόνια μετά τον “χαλασμό” οι κάτοικοι ξαναβρήκαν σιγά–σιγά τη δύναμη και το κουράγιο, με τη συμπαράσταση της Εκκλησίας, να ιδρύσουν Σχολεία, για να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, και κυρίως το 1866, ιδρύθηκαν με πρωτοβουλία των επισκόπων των τριών επισκοπών της Χαλκιδικής (Κασσανδρείας, Ιερισσού και Αγίου Όρους και Αρδαμερίου και Γαλατίστης) Σχολεία, που χαρακτηρίζονται ως Κοινά, Αλληλοδιδακτικά και Δημοτικά σε πολλά χωριά της Χαλκιδικής. Το τέλος του 19ου αιώνα βρήκε τη Χαλκιδική με πλήθος Σχολείων (Αστικών, Ελληνικών, Δημοτικών και Νηπιαγωγείων), τα οποία στεγάζονταν σε περικαλλή λιθόκτιστα και, κυρίως, διώροφα κτίσματα.

Όσον αφορά την Ιερισσό η εκπαιδευτική κατάσταση είχε ως εξής μέχρι το 1912, χρονιά απελευθέρωσης από τους Τούρκους:

• Στις 26 Νοεμβρίου 1839 η Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους ενίσχυσε οικονομικά την Ιερισσό με 5 γρόσια για «σχολήν»1, η οποία προφανώς θα ήταν ένα Γραμματοδιδασκαλείο ή Κοινό Σχολείο (Βλέπε Σημ. 16).
• Το 1871 η ίδια Μονή ενίσχυσε οικονομικά την Ιερισσό δείχνοντας μεγάλο ενδιαφέρον για την ίδρυση αλληλοδιδακτικής Σχολής2.
• Το 1875 ο επίσκοπος Ιερισσού και Αγίου Όρους Αμβρόσιος βλέποντας την κακή εκπαιδευτική κατάσταση, που επικρατούσε στην επαρχία του, συνεννοήθηκε με τους προκρίτους των χωριών και εξήγησε την κατάσταση των Σχολείων σε Συλλόγους Φιλεκπαιδευτικούς και αλλού. Έτσι «κατωρθώθη, όπως εις των συλλόγων πληρώση κατ᾽ έτος τον εις Ιερισσόν διορισθησόμενον διδάσκαλον» και οι κάτοικοι «ασμένως αποδεξάμενοι την γενναίαν ταύτην του συλλόγου συνδρομήν έσπευσαν αμέσως να προσκαλέσωσι διδάσκαλον και να έμβωσιν εις εργασίαν της νέας οικοδομής». Ο συνδρομητής Σύλλογος είναι «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Φιλολογικός Σύλλογος», ο οποίος το 1874 βοήθησε οικονομικά το Σχολείο της Ιερισσού με το ποσό των είκοσι λιρών Τουρκίας. Την πληροφορία παίρνουμε από δύο ανέκδοτα έγγραφα του Αρχείου της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. Στο πρώτο (27-6-1875) ο επίσκοπος Αμβρόσιος ζητά από τον Μητρο­πολίτη Θεσσαλονίκης να μάθει για την τύχη της εικοσαλίρου συνδρομής του Συλλόγου στην Ιερισσό για «το ευτελές αυτής Σχολείον» και στο δεύ­τε­ρο (3-7-1875) ο Μητροπολίτης απαντά ότι το ποσόν δόθηκε από λάθος στη Σχολή Λιαριγκόβης3.
• Στις αρχές Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους ο επίσκοπος Αμβρόσιος προερχόμενος από την έδρα του, τη Λιαρίγκοβη, επισκέφθηκε την Ιερισσό, «όπως συνεργασθή εκείσε μετά των εφόρων διά την αποπεράτωσιν της σχολής»4.
• Στα μέσα Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους ο επίσκοπος Αμβρόσιος ξανα­επισκέφθηκε την Ιερισσό, «όπως τα αδύνατα δυνατά ποιήση και αρχίση την οικοδομήν καταλλήλου εκεί Σχολείου»5.
  Μέσα στον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο επίσκοπος Αμβρόσιος με επι­στολή του ζήτησε από τον Αρχιμανδρίτη Ανανία Βατοπαιδινό (μοναχό της Μονής Βατοπαιδίου)6 προαιρετική βοήθεια «διά την εν Ιερισσώ ανεγερομένην Σχολήν»7. Ο Αρχιμ. Ανανίας υποσχέθηκε να τελειώσει το Σχολείο με δικά του έξοδα, αλλά «ο αναπάντεχος και απροσδόκητος θάνατός του ήταν η αιτία, που η υπόσχεση προς την κοινότητα δυστυχώς δεν εκπληρώθηκε» και έτσι «το κτίριο αυτό έμεινε στη μέση από περίπτωση ανεπάρκειας»8.
• Επίσης μέσα στον Σεπτέμβριο οι Μονές Ξηροποτάμου, Βατοπαιδίου και Παντοκράτορος ενίσχυσαν οικονομικά την Ιερισσό για την ανέγερση του Σχολείου της δίνοντας 208 γρόσια, 15 λίρες Τουρκίας και 182 γρόσια αντίστοιχα σε Επίτροπή, που τις επισκέφθηκε9. Η Επιτροπή ήταν τριμελής και στάλθηκε «εις Άθωνα» από τον Επίσκοπο Αμβρόσιο, «όπως ζητήση συνδρομήν των εκείσε πατέρων, δι᾽ ίδρυσιν εν αυτή σχολής»10.
• Στις 18 Οκτωβρίου του 1875 ο επίσκοπος Αμβρόσιος και οι προύχοντες της Ιερισσού με επιστολή τους ζήτησαν από τον Ιερισσιώτη Διακο-Δανιήλ Βατοπαιδινό (μοναχό της Μονής Βατοπαιδίου)11 βοήθεια «διά την ανεγειρομένην Σχολήν»12.
• Στα τέλη Ιανουαρίου του 1876 (ίσως στις 30, ημέρα μνήμης των Τριών Ιεραρχών και σχολικής εορτής των Γραμμάτων) έγινε η θεμελίωση της Σχολής από τον επίσκοπο Αμβρόσιο. Συγκεκριμένα ο επίσκοπος «κατελθών εκ Λιαριγκόβης και ιερουργήσας εν τη εκεί εκκλησία μετά την αποπεράτωσιν της θείας μυσταγωγίας, φέρων την αρχιερατικήν αυτού στολήν και συνοδευόμενος υπό του κλήρου και απάντων των κατοίκων έθηκεν χειρί του θεμέλιον λίθον του εκπαιδευτικού τούτου καταστήματος, εκφωνήσας προηγουμένως εν τη εκκλησία και προτρεπτικόν προς την παιδείαν λόγον εις τα πνευματικά αυτού τέκνα». Κατά την τελετή της θεμελίωσης «εξεφωνήθη επίσης λόγος υπό του διδασκάλου της κωμο­­πόλεως κ. Νικολάου Βουργαρελίδου13, αναπτύξαντος την εκ των γραμμάτων ωφέλειαν»14.
• Αμέσως μετά τη θεμελίωση της Σχολής (ίσως από την επόμενη μέρα) ο επίσκοπος Αμβρόσιος με άδεια του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως (της Μεγάλης Εκκλησίας) περιόδευσε στο Άγιον Όρος για τη συλλογή συνδρομών για την ανέγερσή της15.
• Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους η Σχολή «διά της συνδρομής των εν Άθω Πατέρων έφθασε μέχρι στέγης, οι δε κάτοικοι ἔσπευσαν μεν και ούτοι, ίνα προσφέρωσιν τον οβολόν των και καταβιβάσωσι την εκ του μακράν της κωμοπόλεως αυτών όρους απαιτουμένην ύλην, δεν έχουσι δε τους απαιτουμένους πόρους προς αποπεράτωσιν αυτής»16.
• Στις αρχές Ιουνίου του 1877 (Σάββατο της Πεντηκοστής) ο νέος επί­σκοπος Ιερισσού και Αγίου Όρους Θεόκλητος επισκέφθηκε την Ιερισσό, ύστερα από πρόσκληση των κατοίκων της, όπου την Κυριακή της Πεντη­κοστής ιερούργησε στον Ναό της κωμόπολης. Μετά τη Θεία Λειτουργία επισκέφθηκε τη Σχολή και «απέτεινε προς τους μικρούς μαθητάς τας πατ­ρικάς αυτού νουθεσίας», εξηγώντας «σαφώς και μετ᾽ ευκρινείας τα εκ των γραμμάτων προκύπτοντα καλά»17.
• Το 1878 στην Ιερισσό λειτουργούσε Σχολείο, που χαρακτηρίζεται καλό18.
• Στις 2 Ιουνίου του 1879 ο νέος επίσκοπος Ιερισσού και Αγίου Όρους Με­λέ­τιος σε επιστολή του προς τη Μονή Βατοπαιδίου αναφέρει ότι «μετ᾽ ου πολύ γενήσεται και το σχολείον Ιερισσού»19.
  Το 1882 αναφέρεται για το ανεγειρόμενο Σχολείο της Ιερισσού ότι «α­κό­μη, κάμποσα έτη στέκεται το μη τελειωμένο αρχινισμένο κτίριο εκτεθειμένο στην καταστροφή από τα στοιχεία της φύσεως»20.
• Κατά το σχολικό έτος 1885-1886 στο Σχολείο της Ιερισσού δίδασκε ο Νικόλαος Βουργαρελίδης (Βλέπε Σημ. 13)21.
• Κατά τα σχολικά έτη 1886-1887 και 1887-1888 στο Σχολείο της Ιερισσού δίδασκε ο δάσκαλος της ωδικής και των άλλων τεχνικών μαθημάτων Θωμάς Βασματζίδης22.
• Το 1887 αναφέρεται ότι υπήρχε στην Ιερισσό «σχολείον εν θεμελίοις»23.
• Το ίδιο έτος οι Μονές Ξηροποτάμου, Βατοπαιδίου, Παντοκράτορος, Ιβήρων και Κωνσταμονίτου ενίσχυσαν οικονομικά την Ιερισσό για την από­περάτωση του Σχολείου της με 360, 610, 45, 420 και 45 γρόσια αντίστοιχα24.
• Στις αρχές Ιουνίου του 1889 την Ιερισσό επισκέφθηκε ο Καϊμακάμης Κασσάνδρας Χαϊδάρ–βέης, τον οποίο υποδέχθηκαν οι προύχοντες, ο λαός και «οι διδάσκαλοι μετά των μαθητών»25.
• Κατά τα σχολικά έτη 1889-1890 και 1890-1891 στο Σχολείο της Ιερισ­σού δίδασκε πάλι ο Νικ. Βουργαρελίδης26.
• Το 1891 το Σχολείο της Ιερισσού λειτουργούσε κατά το σύστημα των σχολείων της Θεσσαλονίκης. Επίσης λειτουργούσε και νηπιαγωγείο27.
• Το ίδιο έτος (5 Φεβρουαρίου) η Μονή Ιβήρων ενίσχυσε οικονομικά «την Κοινότητα της Ιερισσού» με «5 πώλια», που ισοδυναμούσαν με 525 γρόσια. Υποθέτουμε ότι η ενίσχυση αυτή αφορούσε στο Σχολείο της28.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

• 1 Βλέπε, Κωνσταντίνου Θ. Χιούτη, Οικονομική αρωγή των Μονών Ξηροποτάμου και Βατοπαιδίου σε εκκλησίες και σχολεία της Χαλκιδικής (1835-1924), ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, τχ. 48-49 (2003), σ. 134.
• 2 Βλέπε, Αθανασίου Καραθανάση, Τα ελληνικά σχολεία στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, «Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία. Ιστορία – Οικονομία – Κοινωνία – Πολιτισμός», τόμ. 1ος, σ. 154. Πρβλ. Ηλέκτρας Παπαθανασίου, Αρναία η παλιά Λιαρίγκοβη. Όψεις από τη σχολική της εκπαίδευση και την κοινωνία της στο τέλος του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 107. (Αλληλοδιδακτικά ονομάζονταν τα Σχολεία εκείνα, όπου οι μαθητές των τελευταίων τάξεων δίδασκαν τους μαθητές των κατώτερων τάξεων).
• 3 Βλέπε, Σπυρ. Γ. Βουργαρέλη, Επιστολή (Ανταπόκριση από τη Λιαρίγκοβη), εφημ. «ΕΡΜΗΣ», φ. 36/12-9-1875, σ. 3, στήλη «ΔΙΑΤΡΙΒΑΙ» (η επιστολή γράφηκε στις 4/16-9-1875) και Ιωάννας Βορβή, Τα Μαδεμοχώρια Χαλκιδικής κατά την Τουρκοκρατία: Οι κοινότητες και η διοικητική οργάνωση και εκμετάλλευση των μεταλλείων (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2000, σ. 593.
• 4 Βλέπε, Σπυρ. Γ. Βουργαρέλη, ό.π..
• 5 Βλέπε, Αθωνίτου, Επιστολή (Ανταπόκριση από τη Λιαρίγκοβη), εφημ. «ΕΡΜΗΣ», φ. 40/26-9-1875, σ. 3, στήλη «ΔΙΑΤΡΙΒΑΙ». (Η επιστολή γράφηκε στις 15-9-1875).
• 6 Δεν έχουμε άλλες πληροφορίες γι᾽ αυτόν.
• 7 Βλέπε, Δημητρίου Θ. Κύρου, Πληροφορίες για την εκπαίδευση στη Χαλκιδική επί Τουρκοκρατίας. Από αδημοσίευτο αρχειακό υλικό των περιοχών Νικήτης, Μεγάλης Παναγίας και του Αγίου Όρους, ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ. Παράρτημα. Η Χαλκιδική κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Πρακτικά του τετάρτου Πανελληνίου Συνεδρίου. Ποσείδι Χαλκιδικής, 13-15 Οκτωβρίου 1995, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 481. (Η επιστολή βρίσκεται στο Αρχείο της Μονής Βατοπαιδίου, περίληψη της οποίας ο γράφων έλαβε γνώση σε επιτόπια έρευνα, για την οποία ευχαριστεί).
• 8 Βλέπε, Ανωνύμου, Σύντομον Ιστορικόν Δοκίμιον περί του χωρίου Ιερισσός, δίπλα στο Άγιον Όρος, Οδησσός 1882 (στα ρωσικά), σ. 11, (ανέκδοτη μετάφραση Αριστείδη Κιρμιτσάκη). Πρβλ. 1. Αριστείδη Κιρμιτσάκη, Οι πόρτες του Άθωνα…, ΠΡΩΤΑΤΟΝ, τχ. 58/Μαρτ.–Απρ. 1996, σσ. 47-48 (όπου δημοσιεύονται αποσπάσματα από τη μετάφραση), 2. Δημ. Κύρου, ό.π., σ. 481, και 3. Κων. Θ. Χιούτη, ό.π., σσ. 134-135.
• 9 Βλέπε, Κων. Θ. Χιούτη, ό.π., σ. 134. Όσον αφορά στη Μονή Παντοκράτορος, στο Αρχείο της οποίας ο γράφων έκανε επιτόπια έρευνα (για την οποία ευχαριστεί) πρέπει να σημειώσουμε ότι η πληροφορία είναι παρμένη από τον Κώδικα Ληψοδοσίας (αρ. 62) των ετών 1875-1881, όπου στη σελίδα 19 και στο Κεφάλαιο (Μερίδα) «Εις ελέη και συνδρομάς» για το έτος 1875 αναγράφεται: «7βρίου 26 Εις την επιτροπήν δια την εν Ιερισσώ ανεγειρομ. Δημοτικήν σχολήν. Γρόσια 182». (Βλέπε φωτογραφία της σελίδας). Επειδή η επίσκεψη της επιτροπής στη Μονή Παντοκράτορος πραγματοποιήθηκε στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1875, υποθέτουμε ότι η επιτροπή επισκέφθηκε τον Σεπτέμβριο τις Μονές Ξηροποτάμου και Βατοπαιδίου.
• 10 Βλέπε, Σπυρ. Γ. Βουργαρέλη, Επιστολή (Ανταπόκριση από τη Λιαρίγκοβη), εφημ. «ΕΡΜΗΣ», φ. 44/10-10-1875, σ. 3 (Η επιστολή γράφηκε στις 12-12-1875. Ο συντάκτης της γράφει «περί της κωμοπόλεως Ιερισσού», ότι «από πολλού η διανοητική (σημ. Εννοεί την εκπαιδευτική) θέσις δεν είναι δυστυχώς τόσον ευχάριστος. Ως εκ τούτου η Α. Πανιερότης ο άγιος Ιερισσού κ. Αμβρόσιος καταβάλλει ατρύτους κόπους, αγρυπνών και μεριμνών υπέρ της προαγωγής και ταύτης, ως και παντός του ποιμνίου του» και ότι, όσον αφορά στην αίτηση συνδρομής, είναι βέβαιος «ότι ο ιερός κλήρος ο τοσάκις διασώσας εν ημέραις χαλεπαίς και την γλώσσαν και τα συγράμματα των προγόνων ημών θέλει παρέξει αφειδώς»).
• 11 Δεν έχουμε άλλες πληροφορίες γι᾽ αυτόν.
• 12 Βλέπε, Δημ. Κύρου, ό.π., σ. 481. Δεν έχουμε πληροφορίες για την ανταπόκριση του. (Για την επιστολή βλέπε Σημ. 7).
• 13 Ο Ν. Βουργαρελίδης καταγόταν από την Ήπειρο (ίσως από το χωριό Βουργαρέλι της Άρτας). Υπηρέτησε στα Σχολεία της Βαρβάρας (1874-1875), της Λιαρίγκοβης (1876/1877-1877/1878), του Λειβαδίου (1878-1879) και της Ιερισσού (1875-1876, 1885-1886 και 1889-1891. Ήταν γιος του επίσης δασκάλου Σπυρίδωνος Γ. Βουργαρέλη, ο οποίος υπηρέτησε στα Σχολεία της Λιαρίγκοβης (1871/1872-1875/1876), απ᾽ όπου έστελνε τις παραπάνω αναφερόμενες επιστολές–ανταποκρίσεις, της Ιερισσού (1876/77-1877/78) και του Λειβαδίου (1878-1879). Περισσότερα για τους δύο δασκάλους βλέπε ενδεικτικά: Δημ. Κύρου, Καταγραφή Αρχείων. Το Αρχείο Εγγράφων του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Στεφάνου Αρναίας, ΑΡΝΑΙΑ, τχ. 63/Απρ.-Ιουν. 2004, σσ. 3 και 4 (Σημ. 2 και 12), όπου υπάρχει ικανοποιητική Βιβλιογραφία. Συμπληρωματικά για τον Ν. Βουργαρελίδη βλέπε στη Σημ. 25.
• 14 Βλέπε, Σπυρίδωνος Γ. Βουργαρέλη, Επιστολή (Ανταπόκριση από τη Λιαρίγκοβη), εφημ. «ΕΡΜΗΣ», φ. 73/6-2-1876, σ. 3, στήλη «ΔΙΑΤΡΙΒΑΙ». (Η επιστολή γράφηκε στις 1/13-2-1876). Πρβλ. Σιδ. Ζιώγου–Καραστέργιου, Πληροφορίες για την κίνηση ελληνικών σχολείων της Μακεδονίας, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ 17 (1977) 401, και Ιω. Βορβή, ό.π..
• 15 Βλέπε, Σπυρίδωνος Γ. Βουργαρέλη, ό.π. (Σημ. 14). Ο συντάκτης της επιστολής δεν αμφιβάλλει ότι «η Α. Πανιερότης ομιλήσει τα δέοντα περί συνδρομής τοις εν Άθω Πατράσιν, οίτινες ουδέποτε έπαυσαν προσφέροντες αφειδώς τον οβολόν αυτών».
• 16 Βλέπε, Σ., Επιστολή (ανταπόκριση από την Ιερισσό), εφημ. «ΕΡΜΗΣ», φ. 146/29-10-1876, σσ. 3-4, στήλη «ΔΙΑΤΡΙΒΑΙ». (Η επιστολή γράφηκε στις 22-10-1876. Ο συντάκτης της, που είναι γνωστός από τις προηγούμενες επιστολές, Σπυρίδων Γ. Βουργαρέλης, ήδη δάσκαλος του Σχολείου της Ιερισσού (βλ. Σημ. 13), περατώνοντάς την εκφράζει τη γνώμη του για την ωφέλεια των κατοίκων από την αποπεράτωση της Σχολής, για την προηγούμενη κατάσταση των γραμμάτων στην περιοχή, στα αίτια της αμάθειας και στην παρατηρούμενη τελευταία πρόοδο ως εξής: «Η σχολή αύτη αποπερατουμένη θα υπάρξη, ούτως ειπείν ο μοχλός ή το μέσον, δι᾽ ου οι κάτοικοι θέλουσι παροτρυνθή προς τα γράμματα, άπερ μόλις πρότινων ετών εύρον χώραν εν τοις μέρεσι τούτοις της Χαλκιδικής διδασκομένων μέχρις ολίγου καιρού τα του Νάρθηκος μαθήματα, τα καλούμενα μεν κοινά γράμματα, μή εννοούμενα δέ καί υπ᾽ αυτών των διδασκόντων. Παρατηρείται … εν τη γωνίᾳ ταύτῃ της Μακεδονίας ευφυΐα μεγάλη μέν καταπλακωμένη δέ υπό της αμαθείας καί ευρισκομένη εντός μελανού καί ζοφώδους νέφους. Η ομιχλώδης και σκοτεινή νύξ η κατακαλύψασα τα μέρη ταύτα πόθεν προέκυψεν; πόθεν προήλθεν; ας εικάση έκαστος έχων κατά νουν το του Ευαγγελίου “εάν το άλας μωρανθή εν τίνι αλισθήσεται;”. Ήδη, χάρις τω Θεώ, επαρουσιάσθη πνευματικός αρχηγός, όστις προσπαθεί διά την διάδοσιν των γραμμάτων, και εύχομαι απο καρδίας, ίνα εύρωσι χώραν αι προτροπαί του σοφού τούτου ιεράρχου …, επικαλούμαι δε και την συνδρομήν των Συλλόγων και των φιλομούσων ομογενών διά την αποπεράτωσιν της εν Ιερισσώ Σχολής, ήτις ουχί μακράς ωφελείας θέλει παρέξει τω τόπω τούτω».
• 17 Βλέπε, Ανωνύμου, Επιστολή (ανταπόκριση από την Ιερισσό), εφημ. «ΕΡΜΗΣ», φ. 201/17-6-1877, σ. 2, στήλη «ΔΙΑΦΟΡΑ». (Η επιστολή γράφηκε στις 18/30-5-1877. Προφανώς συντάκτης της είναι ο δάσκαλος της Ιερισσού Σπυρ. Βουργαρέλης).
• 18 Βλέπε, Synvet A., Hellenic Committee. The Greeks of the Othoman Empire. Statistical and Ethnographical (Ελληνική Επιτροπή Λονδίνου. Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στατιστικά και Εθνογραφικά), Λονδίνο 1878, σ. 26. Πρβλ. Δημ. Θ. Κύρου, 1. Πληροφορίες για την εκπαίδευση…, ό.π., σ. 451, και 2. Η εκπαίδευση στη Χαλκιδική στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εφημ. «ΤΑ ΑΗΔΟΝΙΑ» (Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής), φ. 14/Σεπτ.-Νοε. 2007, σ. 5.
• 19 Βλέπε, Δημ. Θ. Κύρου, Πληροφορίες για την εκπαίδευση…, ό.π., σ. 451 (Για την επιστολή βλέπε Σημ. 7).
• 20 Βλέπε, Ανωνύμου, Σύντομον ιστορικόν …, σ. 11. Πρβλ. Αριστ. Κιρμιτσάκη, ό.π..
• 21 Βλέπε, Μελχισεδέκ Νομοφύλακτος, Αριθμητική, Αθήναι 1885 (Κατάλογος συνδρομητών).
• 22 Βλέπε, Ερατώς Ζέλλιου-Μαστοροκώστα, Η παιδεία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, Παράρτημα. Η Χαλκιδική κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Πρακτικά του Δ΄ Πανελληνίου Συμποσίου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 329, η οποία τον ονομάζει Θεοδώρητο (το όνομα αυτό το έλαβε, όταν έγινε αργότερα κληρικός) και δεν αναφέρει την ειδικότητά του, και σ. 331, όπου αναφέρει ότι τις ίδιες χρονιές «εκτός από την Ιερισσό διδάσκει και στην Αρναία», αναφορά, που δημιουργεί απορία, ως προς την δυνατότητα μετακίνησής του μεταξύ των δύο κωμοπόλεων με τις συνθήκες της εποχής εκείνης, και η Δημητρίου Τσιανικλίδη, Η ζωή και το έργο του Μητροπολ. Νευροκοπίου Θεοδωρήτου Βασματζίδου (1867-1907), σ. 295 (μας διαφεύγουν τα άλλα στοιχεία της παραπομπῆς). [Για το όνομα και την ειδικότητα του Θ. Βασματζίδη βλέπε, Ανωνύμου, Επιστολή (ανταπόκριση από τα Μαδεμοχώρια – προφανώς από τη Λιαρίγκοβη), εφημ. «ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ», φ. 1153/17-6-1887, σ. 2, στήλη «ΕΠΙΧΩΡΙΑ»].
• 23 Βλέπε, Σχινά Θ. Νικολάου, Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας, τ. Γ , Αθήναι 1887, σ. 521. Πρβλ. Δημ. Θ. Κύρου (όπως στη Σημ. 18). Η Βορβή, ό.π., αναγράφει το έτος 1886.
• 24 Βλέπε, Κων. Θ. Χιούτη, ό.π., σ. 135. Όσον αφορά στις Μονές Παντοκράτορος, Ιβήρων και Κωνσταμονίτου, στα Αρχεῖα των οποίων ο γράφων έκανε επιτόπια έρευνα, οι πληροφορίες είναι παρμένες από τους Κώδικες Ληψοδοσίας των ετών α΄) 1882-1890, β΄) 1885-1888 και γ΄) 1885-1891 αντίστοιχα ως εξής: α΄) Στη σελ. 161 και στο Κεφάλαιο «Όσα εις συνδρομάς και ελέη» του έτους 1887 αναγράφεται: «Μαρτ. 15 Δια Σχολήν Ιερισσού (γρόσια) 45» (βλέπε φωτογραφία της σελίδας), β΄) Στη σελ. 138 και στο Κεφάλαιο «Όσα εις συνδρομάς και ελέη» του έτους 1887 αναγράφεται: «Μαρτίου 13 Εις συνδρομήν δια το εν Ιερισσώ Σχολείον Γρ. 420» και γ΄) Στη σελ. 85 για τις συνδρομές του 1887 αναγράφεται: «Μαρ. 20 Εις το Σχολείον Ιερισσού Γρ. 45».
• 25 Βλέπε, εφημ. «ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ», φ. 1343/21-6-1889, σ. 2, στήλη:»ΕΚ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ» (Ανταπόκριση από την Ιερισσό με ημερομηνία 11-6-1889).
• 26 Βλέπε, Δημ. Θ. Κύρου, Καταγραφή Αρχείων, ΚΑ΄(1). Κατάλογος Ἐγγράφων Ἀρχείου Λυσιμάχου Γ. Σαραφιανοῦ, ΑΡΝΑΙΑ, τχ. 86/Ἰαν.-Μαρτ. 2010, σ. 3 (Ἕγγραφα 1 καί 3).
• 27 Ἀθανασίου Καραθανάση–Αρχιμ. Γεωργίου Τριανταφυλλίδη, Η Επισκοπική Σύνοδος της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης (19ος – 20ος αιώνας), Θεσσαλονίκη 1994, σ. 40. Πρβλ. Ερ. Ζέλλιου, ό.π., σ. 329, και Ιω. Βορβή, ό.π., σσ. 593-594.
• 28 Βλέπε, Κώδικα Ληψοδοσίας του έτους 1891, φ. 27α, Κεφάλαιο «Όσα εις συνδρομάς και ελέη». Τα «πώλια» η «πούλια» ήσαν χαρτόσημα, που το καθένα είχε αξία 105 γροσίων, δηλ. 1 λίρα Τουρκίας. Την πληροφορία για την ερμηνεία της λέξης μας έδωσε ο αρχαιολόγος κ. Ιωακ. Παπάγγελος και τον ευχαριστούμε.

Η πολύ αξιόλογη αυτή εργασία του συνεργάτη μας, φιλολόγου Δημητρίου Κύρου θα ολοκληρωθεί στο επόμενο τεύχος μας.

Συνέχεια στο επόμενο τεύχος!