Λίθος και αρχαία λατομεία

Αφορμή για το παρόν άρθρο στάθηκε το άρθρο του Κ. Υψηλάντη για τη διαδρομή στη θέση“T’ Xριστού η πατσά».
Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποίησαν ευρύτατα ως κύρια υλικά δόμησης το ξύλο, τον πηλό και το λίθο. Ανασκαφικά το πρώτο εντοπίζεται σπάνια, το δεύτερο αρκετά συχνά, ενώ ο λίθος είναι αυτός που κυριαρχεί σ’ όλα σχεδόν τα οικοδομικά λείψανα που έρχονται στο φως.
Στην Αρχαία Άκανθο, χρησιμοποιήθηκε ο γκριζωπός γρανίτης, ως βασικό οικοδομικό υλικό. Με το υλικό αυτό χτίστηκαν τα τείχη, που δεσπόζουν στην ανατολική πλευρά του Κάστρου, τα αποσπασματικά σωζόμενα τμήματά τους στον Ν. και ΝΑ. λόφο του Κάστρου, καθώς και η θεμελίωση του ναού, στη θέση Αλώνια. Από το ίδιο υλικό θεμελιώθηκε και το οικοδόμημα (ναός πιθανότατα) στην περιοχή του αρχαίου νεκροταφείου, ενώ αποτελεί και κυρίαρχο δομικό υλικό και στα υπόλοιπα ανασκαμμένα κτίρια της περιοχής. Η δυναμική παρουσία του λίθου αυτού στα οικοδομήματα, οφείλεται φυσικά στο γεγονός ότι οι αρχαίοι προτιμούσαν να χρησιμοποιούν το υλικό που ήταν άφθονο στην περιοχή τους, πράγμα που τους εξασφάλιζε και πληθώρα υλικού, και αποφυγή των δαπανών, που απαιτούσε η μεταφορά του υλικού στο εργοτάξιο.
Πώς όμως γινόταν η εξόρυξη του πετρώματος;
Γενικά η εκμετάλλευση των λατομείων γινόταν με δύο τρόπους:

• με τον επιφανειακό κλιμακωτό τρόπο (π.χ. λατομεία Πεντέλης, Νάξου)
  
• και με τον υπόγειο ή οριζόντιο τρόπο (π.χ. λατομείο Πάρου).

Στην πρώτη περίπτωση ,το πέτρωμα ήταν εμφανές και κοβόταν κλιμακωτά προς τα μέσα.
Αρχικά λαξεύονταν αυλάκια στο στήθος του πετρώματος με ένα μακρύ πριόνι χωρίς δόντια. Μέσα στα αυλάκια που χαράσσονταν, ανοίγονταν σφηνοειδείς τρύπες, όπου τοποθετούνταν συνήθως ξύλινες σφήνες. Τις σφήνες αυτές τις έβρεχαν, με αποτέλεσμα να αποκόπτεται ο ορισμένος όγκος του πετρώματος, λόγω της μεγάλης διασταλτικής πίεσης που αναπτύσσονταν. Κατόπιν τεμάχιζαν, ανάλογα με τις ανάγκες τους το υλικό, προσέχοντας να μην το σπαταλήσουν άσκοπα.
Τώρα αρχίζει το μεγάλο κεφάλαιο της μεταφοράς των ογκολίθων και λέω μεγάλο όχι μόνο γιατί ήταν επίπονη και δαπανηρή για τους αρχαίους εργασία, αλλά κυρίως γιατί το κυρίαρχο ερώτημα των επισκεπτών των αρχαιολογικών χώρων, έχει να κάνει με τη μεταφορά και την τοποθέτηση των τεράστιων αυτών λίθων.
Αποδεδειγμένα συνδυάστηκε η δύναμη του σώματος και η δύναμη του νου:
Τα μικρά κομμάτια τα φόρτωναν απευθείας σε ζώα(κυρίως γαϊδούρια).
Για τα μεγαλύτερα κομμάτια εφάρμοζαν διάφορους τρόπους, ανάλογα με το που βρισκόταν το εργοτάξιο. Έτσι, για να ανεβούν ή να κατεβούν στους λόφους, τοποθετούνταν σε «ξυλογαϊδούρες», ένα είδος ελκήθρου δηλαδή, το οποίο το τραβούσαν με σκοινιά, που τύλιγαν σε στύλους, στερεωμένους για το λόγο αυτό δεξιά και αριστερά του δρόμου, πάνω στον οποίο κινούνταν το έλκηθρο.
Τους λίθους με μεγάλο μήκος(όπως αυτοί που χρησιμοποιούνταν για κίονες) τους στερέωναν σε ζεύγη τροχών, ενώ για θαλάσσιες μεταφορές χρησιμοποιούνταν πλοία για μικρούς λίθους και φορτηγίδες για τους μεγαλύτερους. Στη δεύτερη περίπτωση το πέτρωμα «κρέμονταν» μεταξύ δύο φορτηγίδων , μειώνοντας έτσι το βάρος του, λόγω της ανυψωτικής δύναμης της θάλασσας.
Η τοποθέτηση των αρχιτεκτονικών μελών στη θέση τους είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο ,το οποίο αξίζει ίσως να αναφερθεί σε ένα άλλο τεύχος του Κυττάρου.
Το άρθρο βασίστηκε στις πανεπιστημιακές παραδόσεις των μαθημάτων «Εισαγωγή στην Ελληνική Κλασική Αρχαιολογία» και « Μαθήματα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής».

Βιβλιογραφία:

Ορλάνδος Α.Κ., Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων και οι τρόποι εφαρμογής των, τόμος Ι, ΙΙ, Αθήνα, 1955-60.
Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου Ε., ΑΕΜΘ 10α, 1996, 299-306.
(φωτο; Λατομείο Κλεωνών Σχέδιο: μεταφορά με φορτηγίδες)